* اصطلاحات و تعاریف نجومی *

[Mostafa]

بسم الله الرحمن الرحیم

با سلام حضور کلیه کاربران گرامی

در این تاپیک قصد داریم تا با همکاری همه اعضا لیست اصطلاحات نجومی را به ترتیب الفبا شرح و توضیح دهیم .

برای مشاهده فهرست اصطلاحات به تاپیک فهرست دانشنامه نجومی آنلاین مراجعه فرمایید

لطفآ در صورت تمایل به همکاری موارد زیر را در نظر بگیرید :

خواهش ما از همه عزیزان است که در صورت تمایل به همکاری در این طرح ، حتمآ موارد زیر را در نظر بگیرند :

1- حتمآ سعی کنید شرح مطالب را به ترتیب الفبا انجام دهید . اگر مطلبی بدون توجه به ترتیب الفبا درج گردد ، توسط مدیر تالار حذف می گردد .

2- لطفآ سعی کنید مطالب را حتی الامکان کامل و به همراه شکل ارائه فرمایید . ترجیحآ از کپی - پیست مطالب پرهیز کنید . در صورت استفاده از مطالب سایت های دیگر ، منبع فراموش نشود !

3- اگر چند نفر همزمان 1 موضوع را توضیح بدهند ، همه مطالب به اولین پست ارسالی منتقل خواهند شد و کل مطالب پیرامون یک موضوع تجمیع می گردند .

4- لطفآ در هر پست فقط یک اصطلاح را شرح دهید .

به امید تکمیل دانشنامه نجومی آنلاین با همکاری اعضا خوب آوااستار
.................................................. .................................................. .................................................. .................................................. ....................

قابل توجه اعضا گرامی فروم آوا استار

از این پس(فروردین 1391) فعالیت تاپیک اصطلاحات و تعاریف نجومی متوقف خواهد شد و به جای آن، طرح بزرگتر ویکی نجوم اجرا خواهد شد. مطالب این تاپیک به تدریج به ویکی نجوم منتقل خواهند شد. امیدواریم ویکی نجوم تبدیل به بزرگترین دانشنامه فارسی نجوم در اینترنت شود.

برای اطلاعات بیشتر به این تاپیک مراجعه کنید:

ویکی نجوم - دانشنامه آزاد

با تشکر از همکاری شما

[vega]

آسمان‌نما

Planetarium

آسمان‌نما یا همان پلانتاریوم ، تالاری است که در آن نمایی از ستارگان، سیاره‌ها و دیگر پدیده‌های آسمانی برای اهداف آموزشی یا سرگرمی نمایش داده می‌شود. معمولاً آسمان‌نما دارای گنبدی است که بینندگان در زیر آن می‌نشینند و تصویری از آسمان را که با پروژکتور مخصوصی بر سقف گنبد می‌افتد نگاه می‌کنند.

تدریس علم نجوم عمدتاً متکی بر مشاهده ستارگان و سیاراتی است که در آسمان شب ظاهر می شوند. در عین حال کمتر مکان آموزشی را می توان یافت که از فضای باز بتواند به خوبی جهت آموزش ستاره شناسی استفاده نماید. عواملی همچون یافتن مکان مناسب، مطلوب بودن شرایط جوی، صاف و تاریک بودن آسمان شب، مشاهده تعداد زیادی ستاره که بصورت فشرده در کنار یکدیگر قرار دارند، تصور خطوط فرضی دستگاههای مختصات در آسمانو ... باعث می شود که آموزش این علم در فضاهای باز با دشواری انجام پذیرد. با استفاده ازآسمان نما می توان اکثر مسائل مربوط به فراگیری علم نجوم را در محیطی مناسب و با امکانات نمایشی گسترده به نمایش گذاشت.

در مرکز گنبد آسمان نما یک پروژکتور قرار دارد که شامل پروژکتورهای جداگانه ای برای خورشید، ماه، سیارات و ستارگان می باشد. این پروژکتورها توسط موتورهای دقیقی به حرکت در می آیند و در صورت لزوم سرعتشان را سریع و یا آرام می کنند. می توان این پروژکتورها را طوری ساخت که آسمان شب را در هر زمانی در گذشته یا آینده نشان دهند.

منبع :تبیان
منبع تصاویر: wikipedia

<m:smallfrac m:val="off"><m:dispdef><m:lmargin m:val="0"><m:rmargin m:val="0"><m:defjc m:val="centerGroup">

</m:defjc></m:rmargin></m:lmargin></m:dispdef></m:smallfrac>

[Ehsan]

اصل عدم قطعیت

Uncertainty principle

اصل ِ عدم قطعیت بیان می کند که هرگز نمی توانیم با هر دقت ِ دلخواهی هم زمان، تکانه* و مکان ِ ذره را تعیین کنیم.

یعنی افزایش ِ دقتمان (کاهش عدم قطعیت) در تعیین ِ تکانه ی ذره، منجر به کاهش دقت (افزایش عدم قطعیت) در تعیین ِ مکان ِ ذره می شود و بر عکس افزایش ِ دقتمان (کاهش عدم قطعیت) در تعیین ِ مکانِ ذره منجر به کاهش دقت (افزایش عدم قطعیت) در تعیین ِ تکانه ی ِ ذره می شود.

به عبارت ِ دیگر اگر بخوهیم یکی از این دو کمیت (مکان و تکانه) را به دقت تعیین کنیم ناچار باید از دقیق بودن ِ مقدار ِ کمیت ِ دیگر چشم بپوشیم.

بیان ریاضی این اصل این گونه است:
اگر s_x انحراف ِ معیار در اندازه گیری مکان باشد و s_p انحراف ِ معیار ِدر اندازه گیری ِ تکانه باشد در این صورت عبارت ِ s_x*s_p همیشه بزرگتر یا مساوی ِ مقدار ِ ثابت ِ پلانک تقسیم بر Pi*4 است (Pi همان عدد پی است)

این اصل را اولین بار ورنر هایزنبرگ در سال ِ 1926 مطرح کرد و در واقع یکی از سنگ ِ بنا های مکانیک ِکوانتمی نوین را بنا نهاد.

این اصل در واقع یک محدودیت ِ بنیادین در تعیین ِ مکان و سرعت ِ دقیق ِ ذره است که از دوگانگی ِ موج-ذره در مکانیک ِ کوانتمی به دست می آید و صورت های دیگری هم دارد که به جای تکانه و مکان از دو کمیت ِ انرژی و زمان استفاده می شود.

از نتایج ِ جالب ِ این اصل این است که اگر مثلا مکان ِ یک الکترون را به دقت تعیین کنیم روی خاصیت ِ ذره ای ِ الکترون تاکید کرده ایم و در عوض دیگر نمی توانیم خاصیت ِ موج گونه ی الکترون (تکانه) را به درستی و به دقت تعیین کنیم و برعکس اگر تکانه ی یک الکترون را به دقت تعیین کنیم مثل ِ این است که روی خاصیت ِ موجی ِ الکترون تاکید کرده ایم ودر عوض دیگر نمی توانیم مکان ِ الکترون (خاصیت ِ ذره ای) را به درستی و به دقت بدانیم و این یعنی هیچ آزمایشی نمی توان یافت که هم خاصیت ِ موجی ِذره در آن هویدا شود و هم خاصیت ِ ذره ای ِ آن!

علت ِ این که ما در کارهای روزمره و در مکانیک ِ نیوتونی با این محدودیت رو به رو نمی شویم این است که مقدار ِ ثابت ِپلانک فوق العاده کوچک است و در نتیجه عدم ِ قطعیت در مکان و تکانه ای که به خاطر ِ اصل ِ عدم قطعیت به ما تحمیل میشود بسیار بسیار کمتر از عدم ِ قطعیتی است که به خاطر ِ نا دقیق بودن ابزار های اندازه گیری داریم.

------
*تکانه ی ِ یک ذره همان سرعت ذره ضرب در جرم ذره است.

[Setare KOchOlO]

اطلس ستارگان(Star Atlas)

نقشه اجرام سماوي است . كه درآن براساس نماد گذاري ستارگان ، سحابيها ، كهكشانها و خوشه هاي ستاره اي مشخص شده اند . همچنين نقش صور فلكي و مرز بندي كه براي هريك برقرار است در آن نشان داده شده تا كاربر بتواند جرم مورد نظر را سريع تر پيداكند .

دراطلس ها ستارگان برحسب قدرشان آورده شده اند. ستارگاني كه داراي قدركمتر نورانيت بالاتر هستند بزرگتر و ستارگان كم نور كه قدرهاي بالا را اختيار كرده اند كوچكتر نشان داده شده است.

همچنين در اطلس ستارگان مختصات سماوي شامل بعد وميل ستارگان و داير البروج رعايت شده است.

اطلس ستارگان بصورت كتبي در سايز هاي مختلف چاپ ميشود و دراختيار رصدگران آسمان قرار ميگيرد.

[Setare KOchOlO]

اعتدالين (Equinox)

نام دو نقطه مشترک بين استواي سماوي(=امتداد استواي زمين تاكره سماوي) ودايرة البروج(=مسير حركت ظاهري خورشيد درآسمان) است . در اين دو نقطه طول شب با طول روز در تمام نقاط زمين برابر است . واشعه خورشيد مستقيم تر به زمين مي تابد.

نقاط نارنجي نماد زمين و در وسط خورشيد قرار گرفته است.

لحظه عبور خورشيد از نقطه اول که اعتدال بهاري (=ربيعي ، نقطه اول حمل) ناميده مي شود روز اول فروردين و آغاز فصل بهار است . از اين لحظه به بعد طول روز بلند وطول شب کوتاه تر مي شود تا رسيدن به انقلاب تابستاني وپس از گذشت فصل تابستان رسيدن زمان عبور خورشيد از نقطه دوم كه اعتدال پاييزي(=خريفي) ناميده مي شود. لحظه اعتدال پاييزي اول مهرماه و آغاز فصل پاييز است. از لحظه اعتدال پاييزي به بعد تا زمان انقلاب زمستاني طول روز کوتاه وطول شب بلندتر مي شود.

چند صد سال پيش ، نقطه اعتدال بهاري در صورت فلکي حمل(= بره ) بوده كه به آن نقطه اول حمل گفته مي شد اما در حال حاضر بدليل حرکات ويژه زمين مانند رقص محوري نقطه اعتدال بهاري در اين صورت فلکي قرار ندارد وبه سمت چپ يعني صورت فلكي حوت(=ماهي) منتقل شده است .

[م.ح.اربابی فر]

آغاز عالم

Beginning of the universe

یکی از نظریه هایی که امروز به طور کاملا جدی مورد بررسی های نهایی است، بحث شروع عالم ما است و چون مبحثی بسیار جالی است باعث جذب کردن کیهان شناسان بسیاری از سرتاسر جهان شده است.
در بحث شروع عالم اصطلاحاتی مطرح می شود که من در اینجا به چندین مورد اشاره خواهم کرد.
عالم ما در حال انبساط است و ما امروزه یقین به این قضیه داریم و از آن با نام "انبساط عالم" یاد می کنیم.


اگر جهان در حال انبساطمان را کوچک و کوچک تر کنیم به جایی خواهیم رسید که عالم تنها در یک نقطه که چگالی و دمای آن بی نهایت بوده است، می رسیم.در این لحظه که تمام عالم فقط یک نقطه است قوانین فیزیکی امروزه ی ما قادر به پاسخگویی به این حالت نیست و قوانین فیزیکی در این نقطه در هم می شکنند و در نتیجه ما می گوییم عالم در "تکینگی" واقع شده بوده است.
تمام فضا-زمان در این نقطه که انفجار آن تنها یک لحظه بوده است از بین می رود و تنها نشانه ی ما از این انفجار که به آن "مهبانگ" یا "بیگ بنگ" می گوییم، انبساط عالم است.
هیچ کس نمی داند که در آن لحظه چه اتفاقی رخ داده و قبل از آن چه بوده است و راز آفرینش و خلقت خداوند در این جا آشکار می شود. اما حدسی که وجود دارد ان است که در اطراف این نقطه ی بی نهایت چگال، تنها گاز های بی نهایت داغ وجود داشته است و بیشتر این گاز هم گاز هیدروژن بوده است.

( این مطلب توسط Negar Najafi نگارش یافته است.)

[stargazer]

ابط الجوزاء

شانه جبار، یدالجوزاء (Betelgeuse)

اِبط ‌الجوزا (در پارسی میانه: بَشْن*) (آلفا شکارچی: alpha Orionis) نام درخشان ترين ستاره در صورت فلکی شکارچی است. واژۀ ابط‌الجوزا عربی است و معنی واژگانی آن «زیر بغل میانی» است.

ابط‌ الجوزا دهمین ستارۀ درخشان آسمان شب است که در فاصله 427 سال نوری از زمین قرار دارد. این ستاره، یک اَبَرغول سرخ متغیر از ردۀ طیفی M2 I b با دوره‌ای چند صد روزه است. ابط ‌الجوزا ستاره غول پیکری است که قطر آن در حدود چهارصد میلیون کیلومتر است، یعنی این ستاره می تواند ۳۰ میلیون خورشید را در خود جای دهد. ستارۀ ابط‌ الجوزا به قدری بزرگ است که اگر به جای خورشید در مرکز منظومه خورشیدی قرار گیرد، تا نزدیک مدار سیارک‌ها را اشغال می‌کند. ابط ‌الجوزا پس از خورشید دومین قطر ظاهری بزرگ را دارد. درخشندگی این ستاره 10000 برابر وجرم آن ۱۲ برابر جرم خورشید است. سن آن تنها ۷ میلیون سال است (ستارگان با جرم زیاد مراحل تکامل را سریعتر طی می کنند).

تصویر ماوراءبنفش از ابط الجوزا که تپش و ارتعاشات نامتقارن ستاره، یعنی انبساط و انقباض آنرا نشان می دهد

نور آن طی چند سال بطور نامنظم بین 0 تا 1.3 تغییر می کند ولی بطور معمول قدر آن نیم است. دمای سطحی آن حدود ۵۰۰۰ درجه ودر نتیجه از خورشید سردتر و قرمزتر است. این ستاره یکی از معدود ستاره هایی است که بروش تداخل سنجی قطر آن بدست آمده است. تلسکوپ هابل نیز برای اولین بار توانسته تصویری مستقیم از آن ارائه کند و این ستاره بعد از خورشید به عنوان دومین ستاره ای که قرص آن مشاهده شده شناخته می شود. البته تصاویر بدست آمده در این طول موجها نشان میدهند که شکل ظاهر آن اندکی از حالت دایروی خارج است و این می تواند نشانه ای از فعالیت لایه های بیرونی جو آن باشد. اشعه ایکس دریافتی از این ستاره بسیار ضعیف است.

تصویر هنری اقتباس شده از ESO که ابط الجوزا را با یک حباب عظیم جوشان در سطحش و یک بخار عظیم گازی که حداقل تا 6 شعاع فتوسفری یا تقریبا تا مدار نپتون منتشر می شود، نشان می دهد.

مجموعه‌ای از پنج ستاره که بالاتر از ابط ‌الجوزا قرار دارند ستارگان گرز هستند که نمایانگر گرزی در دست راست جبار هستند. قدر ظاهری این پنج ستاره کم‌تر از ابط ‌الجوزا است.

این ستاره به مرگ خود نزدیک است و در آینده با یک انفجار ابرنواختری به یک ستاره نوترونی، یا شاید به یک سیاه ‌چاله تبدیل خواهد شد. طول عمر آن ممکن است تا حدود ۵۰ هزار سال دیگر ادامه یابد. در صورت انفجار، این ستاره از دیدگاه زمینیان به قدر (روشنایی) ۱۰- خواهد رسید یعنی ۲۵۰ بار روشن‌تر از سیاره ناهید و ۲۵۰۰ بار درخشان‌تر از ستاره شباهنگ. به عبارتی روشنی آن پس از انفجار قابل مقایسه با ماه شب چهارده خواهد بود.

* بشن خانۀ ششم ماه است و پروفسور هنینگ آن را با ابط ‌الجوزا برابر دانسته‌است. منبع: بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: چاپ سوم ۱۳۷۸ خ.؛ واژۀ بَشن در پارسی میانه به معنای نوک، قله و یال است. (فرهنگ پهلوی، د. اِن. مک‌کنزی، لندن ۱۹۷۱.)

منبع: هفت آسمان، ویکیپدیا

[stargazer]

افق (horizon)

افق خط آشکار و قابل رویتی است که آسمان را از زمین جدا می سازد. در بسیاری از موقعیت ها، افق حقیقی (true horizon) به وسیله درختان، ساختمان ها و کوه ها تیره و مبهم به نظر می رسد، و خط مشترک ایجاد شده بین زمین و آسمان را افق مرئی (visible horizon) می نامند. کلمه horizon (افق) از کلمه یونانی (horizōn kyklos), به معنای "دایره جداساز" مشتق می شود، که از فعل (horizō) به معنای"تقسیم کردن، جدا ساختن" و از (oros) به معنای "کرانه و مرز" ناشی می شود.

منبع: ویکیپدیای انگلیسی

[م.ح.اربابی فر]

افق رویداد ( شعاع شوارتزشيلد )
Event horizon

اگر تابعی در یک نقطه تعریف نشده باشد یعنی در آن نقطه پیوسته نباشد، این تابع در آن نقطه تکینگی دارد. به مرکز یک سیاهچاله که تمام جرم سیاهچاله آنجا متراکم شده و چگالی آنجا بی‌نهایت است نیز تکینگی گفته می‌شود و این امر به همان دلیل ریاضی است چون سیاهچاله را ستاره ای در نظر می گیریم که تمام جرم آن پس از رمبش در حجمی در حد صفر متراکم شده (یعنی به سمت صفر میل می‌کند) که باعث می‌شود چگالی بی نهایت بشود و یک ناپیوستگی و تکینگی در آن نقطه از فضا بوجود آید.

در اطراف تکینگی کره فرضی به نام افق رویداد وجود دارد. مرزی که هرچیزی که از آن عبور کند به ناچار به سمت تکینگی هدایت می‌شود. در واقع هرگاه ذره ای به سیاهچاله نزدیک شود تابش آن به هنگام عبور از این کره متوقف می شود و ما دیگر نمی توانیم شاهد رویدادی باشیم.

رفتار تکینگی اصلا قابل توصیف و درک نیست. به همین دلیل قانونی به نام قانون مراقبت کیهانی پیشنهاد داده شده است که بر اساس آن تکینگی بدون افق رویداد وجود ندارد. یعنی همه تکینگی‌ها باید بوسیله یک افق رویداد پوشیده شده باشند چون یک تکینگی عریان می‌تواند تمام جهان را به طور بی قاعده و غیرقابل پیش بینی تحت تاثیر قرار بدهد.

منبع: صفحات مختلف ویکی پدیا و نجوم دینامیکی

[رضا طامهری]

اقامت

به طور خلاصه ، به رسيدن سياره به منتها اليه حلقه رجوعي و آغاز مسير بازگشت ، اقامت سياره ميگويند .

قابل ذكر است كه " اقامت " صرفآ مختص سيارات بيروني است .( سياراتي كه از زمين نسبت به خورشيد دور ترند ) و در هر حركت رجوعي اين سيارات 2 بار ( اقامت شرقي و اقامت غربي ) رخ ميدهد .

همچنين اين رويداد كاملآ ظاهري و از ديد ناظر زميني اينگونه به نظر مي رسد .

بر طبق قانون اول یوهانس کپلر مدار سیاره های منظومه شمسی بیضی با خروج از مرکز کوچک یا تقریبا دایره است . وقتی سیارات بيروني را بصورت طولانی مدت رصد کنیم میبینیم که در برخی اوقات برخی سیارات بیرونی منظومه شمسی در حین حرکت (غرب به شرق) عادی ناگهان شروع به بازگشت (شرق به غرب) میکنند.

این حرکت که به دید ناظر زمینی می اید و دلیل ان هم سرعت متفاوت زمین و سیاره مورد نظر در مدارشان به دور خورشید می باشن، حرکت رجوعی نامیده میشود.همانطور که در تصویر می بینید درحرکت رجوعی دو بار جهت حرکت سیاره عوض می شود.در این دو نقطه به طور لحظه ای سرعت مداری سیاره از نظر ناظر زمینی صفر است یا به طور لحظه ای سیاره متوقف می شود.

اصطلاحا به این حالت اقامت می گوییم .به عبارت دیگر وقتی می گوییم سیاره در فلان صورت فلکی اقامت می کند ،یعنی در آن صورت فلکی حرکت رجعی شروع یا تمام می شود . همیشه در حد فاصل دو اقامت شرقی و غربی ، مقابله رخ می دهد .

شايان ذكر است كه به پديده مشابه در سيارات داخلي ( رسيدن به حد اكثر فاصله از خورشيد و تغيير مسير ) ، حد اكثر كشيدگي مي گويند .

[رضا طامهری]

اقمار گالیله ای
Galilean satellites

مشتری ،بزرگترین سیاره منظومه خورشیدی، در برخی منابع بیش از شصت قمر برای ذکر شده است که از میان قمرها ، چهار قمر در سال ۱۶۱۰ توسط گالیله رصد شد که به تنها قمرهای گالیه ای مشتری گفته میشود. این قمرها به ترتیب نزدیکی به سیاره عبارتند از : یو، اروپا، گانیمید و کالیستو.
قمرهای مشتری به سه دسته ی: " داخلی" ،" میانی" و " بیرونی" دسته بندی میشوند که اقمار گالیله ای به همراه قمر امالته آ( این قمر توسط پروفسور بارنارد کشف شد) جزو اقمار داخلی و نزدیکترین قمرها به مشتری محسوب میشوند.

یو نزدیکترین قمر به سیاره مادر و تلاطم ترین انهاست. اطلاعات و عکسهای جالبی که توسط سفینه ویجر ۱ به دست امده نشان دهنده فعالیتهای وسیع اتشفشانی در ان است
اروپا تقریبا به اندازه ماه است و دارای سطحی صرفا و یخ زده است و شبکه های سطحی روی ان مشاهده میشود. احتمالابخش عظیمی از اروپا را اب پوشانده کاندید بسیار مناسبی برای وجود حیات است
گانیمید بزرگترین قمر دستگاه خورشیدی است و اندازه ان حتی از عطارد و پلوتو هم بزرگتر است. نامش را از ساقی ژوپیتر گرفته است و سه قمر دیگر نام معشوقه های ژوپیتر(خدای خدایان) را با خود دارند. چگالی این قمر حدود ۱.۹ گرم بر سانتی متر مکعب بوده و از چگالی اروپا کمتر است از اینرو حدس زده میشود نیمی از وزنش را اب تشکیل داده باشن اما در سطح این قمر هیچگونه ابی تا کنون مشاهده نشده است
چگالی کالستو از بقیه قمرها کمتر است. سطح ان دارای دهانه های زیادی است. البته چگالی گانیمید و کالیستو بسیار به هم نزدیک است از اینر وباید ترکیبات شیمیایی ان دو شبیهات های زیادی با هم داشته باشد. احتمال میرود هسته هر دو انها از سیلیکات تشکیل شده باشد

چندسال پس از کشف چهار قمر گالیله ای، اخترشناس آلمانی بنام سیمون ماریوس کتابی چاپ کرد و در ان ادعا کرد وی در سال ۱۶۰۹، یعنی یک سال پیش از گالیله این قمرها را کشف کرده است. هرکدام که کاشف باشند فرقی نمیکنن، در حال حاضر ما نامهای را به کار می بریم که سیمون ماریوس روی آنها گذاشته است ولی به کل ان چهار قمر اقمار گالیله ای میگوییم
اما نکاتی در مورد قمرهای گالیله ای مشتری
فعال ترین:
یو داخلی ترین قمر گالیله ای مشتری، فعال ترین جرم منظومه ی شمسی است. این قمر هم اندازه ماه است و در هنگام عبور ویجر۱ هشت اتش فشان فعال در ان ثبت شد و هم اکنون۵۰۰اتشفشان در ایو شناسایی شده که گفته میشود ۱۰۰ تای انها فعال هستند. آیو در عکسها درست شبیه یک پیتزا پپرونی است
صاف ترین:
قمر اروپاظاهرا هموارترین جسم منظومه ی شمسی است. به قمر اروپا توپ بیلیارد منظومه شمسی هم اطلاق میشود.
بزرگترین قمر:
گانیمید که احتمال داده میشود نیمی از وزنش را اب تشکیل داده باشد، بزرگترین قمر دستگاه خورشیدی است و همانطور که ذکر شد از سیارات عطارد و پلوتو هم بزرگتر است
کهنسال ترین:
کالیستو کهکنسال ترین قمر منظومه شمسی است