اسطرلاب

[Sunrise]

سلام بر دوستان گرامی

مسلما آگاهی پیدا کردن از "سابقه" و "چرا" هایی که در روند تکامل یک علم موثر بودن (تاریخ و فلسفه علم) میتونه به درک و فهم بهتر ما کمک کنه و از طرف دیگه آشنایی با ایده ها و راههای طی شده در مسیر پیش رفت اون علم، اسبابی میشه جهت روشن شدن مسیر حرکت های بعدی!
علم نجوم هم از این قاعده مستثنا نیست؛ آشنا شدن علاقه مندانِ آماتورِ نجوم با تاریخ پر فراز و نشیب اون، قطعا سبب شکوفایی ایده ها و سهولت در امر پژوهش در زمینه های بکر نجومی میشه...
در این راستا ذیل این تاپیک اصلی،جای تالار فرعی که به بحث شیرین "اسطرلاب" -به عنوان یک ابزار کارآمد در زمینه نجوم و مهندسی و ...- بپردازه رو خالی دیدم و با توجه به این که آگاهی مختصری از این وسیله داشتم اقدام به باز کردن این بحث کردم و امیدوارم که با همکاری شما ، بحث خوبی داشته باشیم

[Sunrise]

این‌ دستگاه‌ که‌ گاه‌ آن‌ را کهن‌ترین‌ ابزار علمی‌ جهان‌ می‌خوانند، احتمالاً در سه قرن قبل از میلاد میسیح در یونان‌ ساخته‌ شده‌ است‌.

در حقیقت‌، در دوران‌ شکوفایی‌ دانش‌ ستاره‌شناسی‌ یونانیان‌، دو دستگاه‌ اندازه‌گیری‌ متفاوت‌، یکی‌ به‌ نام‌ اسطرلاب‌ حلقوی، و دیگری‌ به‌ نام‌ اسطرلاب‌ مسطح‌ مورد استفاده‌ بوده‌ است‌. آنچه‌ بطلمیوس‌ در مجسطی*‌ با عنوان‌ اسطرلاب‌ از آن‌ سخن‌ می‌گوید، همان‌ نوع‌ حلقوی‌ اسطرلاب‌ است‌ که‌ بعدها در جهان‌ اسلام‌ ذات‌الحلق‌ نامیده‌ شد و برخی‌ نیز آن‌ را اسطرلاب‌ ذات‌ الحلق‌ نامیدند .گفته‌ می‌شود ابرخس‌** دگرگونیهایی‌ در این‌ ابزار به‌ وجود آورده‌ بوده‌، و احتمالاً بطلمیوس‌ (قرن ۲م‌) نیز به‌ ابتکار خویش‌ اجزائی‌ بدان‌ افزوده‌ بوده‌، و آن‌ را برای‌ اندازه‌گیری‌ تفاوت‌ طول‌ نجومی‌ ماه‌ و خورشید و نیز تعیین‌ موضع‌ هر ستاره‌ نسبت‌ به‌ دائرة البروج‌، یعنی‌ طول‌ و عرض‌ نجومی‌ آن‌، مورد استفاده‌ قرار می‌داده‌ است‌ .
در اواخر قرن ۵م‌ فن‌ ساختن‌ و کاربرد اسطرلاب‌ در بیزانس‌ به‌ اوج‌ خود رسید و پس‌ از وقفه‌ای‌ تا سده‌های‌ میانه‌ ادامه‌ یافت‌. از این‌ دوران‌ تنها یک‌ اسطرلاب‌ در دست‌ است‌ که‌ در ۱۰۶۲م‌ در آسیای‌ صغیر ساخته‌ شده‌، و نوشته‌های‌ روی‌ آن‌ به‌ زبان‌ یونانی‌ است‌.

از جهان‌ اسلام‌ اسطرلابهای‌ قدیم‌تری‌ بر جای‌ مانده‌ است‌ .در قرن ۲ق‌/۸م‌ فرهنگ‌ نوپای‌ اسلامی‌ در شهر حرّان‌، واقع‌ در جنوب‌ آناتولی‌ کنونی‌ با اسطرلاب‌ آشنایی‌ یافت‌ و اخترشناسان‌ جهان‌ اسلام‌ به‌ ساختن‌ این‌ ابزار و استفاده‌ از آن‌ پرداختند. طی‌ یک‌ هزار سال‌ بعد، منجمان‌ مسلمان‌ هزاران‌ اسطرلاب‌ ساختند و صدها رساله‌ دربارة آن‌ نوشتند و دانشمندانی‌ مانند ابراهیم‌ بن‌ حبیب‌ ، ابن‌ حبش‌، علی‌ بن‌ عیسی‌ اسطرلابی‌، فضل‌ بن‌ حاتم‌ نیریزی‌ و جابر بن‌ سنان‌ در این‌ فن‌ برجستگی‌ یافتند.ابو جعفر بن‌ احمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ حبش‌ رساله‌ای‌ دربارة اسطرلاب‌ مسطح‌ نوشت‌ . بسیاری‌ نیز به‌ ابتکاراتی‌ در طرح‌ اسطرلاب‌ و ساختن‌ انواع‌ گوناگونی‌ از آن‌ پرداختند.
بعدها، در قرن ۶ق‌/۱۲م‌ شرف‌الدین‌ مظفر طوسی‌ منجم‌، اسطرلابی‌ به‌شکل‌ خط کش‌ ساخت‌ که‌ اسطرلاب‌ خطی‌ یا عصای‌ طوسی(عصای موسی هم گفته میشود)‌ نامیده‌ شد، اما به‌ علت‌ آنکه‌ کار چندانی‌ از آن‌ برنمی‌آمد، کاربرد گسترده‌ای‌ نیافت‌.شماری‌ اندک‌ از اسطرلابهایی‌ که‌ تاکنون‌ باقی‌ مانده‌اند، مربوط به‌ دوران‌ شکوفایی‌ دانش‌ نجوم‌ در جهان‌ اسلام‌، یعنی‌ سده‌های‌ ۳-۹ق‌/ ۹- ۱۵م‌ و شماری‌ بیشتر مربوط به‌ قرون بعدی است‌. نوآوریهای‌ عمده‌ در ساخت‌ اسطرلاب‌، طی‌ همین‌ دوران‌ صورت‌ گرفته‌ است‌؛

چنانکه‌ برخی‌ گفته‌اند: اخترشناسان‌ جهان‌ اسلام‌ در همین‌ سده‌ها دانش‌ نجوم‌ را به‌ چنان‌ اوجی‌ رساندند که‌ تا قرنها پس‌ از آن‌ برای‌ دانشمندان‌ هیچ‌ ملتی‌ دست‌ یافتنی‌ نبود .

در قرن ۷ق‌/۱۳م‌ اسطرلاب‌ در سراسر جهان‌ اسلام‌، از هندوستان‌ تا اسپانیا شناخته‌ شده‌، و مورد استفاده‌ بود. در قرن ۹ق‌/۱۵م‌ اسطرلاب‌ از راه‌ اسپانیا - و شاید نیز در عین‌ حال‌ از طریق‌ سیسیل‌ - به‌ اروپا راه‌ یافت‌؛ گر چه‌ به‌ نظر می‌رسد که‌ آشنایی‌ برخی‌ از دانشمندان‌ اروپایی‌ که‌ از راه‌ ونیز با دانشهای‌ شرقی‌ آشنا شده‌ بودند، قدری‌ زودتر صورت‌ گرفته‌ باشد. در همین‌ دوران‌، همراه‌ با ترجمة رساله‌هایی‌ دربارة اسطرلاب‌ به‌ زبانهای‌ اروپایی‌، برخی‌ اصطلاحات‌ نجومی‌ عربی‌، مانند سمت‌، سمت‌ الرأس‌ و سمت‌ القدم‌، گاه‌ با تحریف‌ و تغییر شکل‌ بسیار، به‌ صورت‌ آزیموت، زنیت‌ و ندیر به‌ واژگان‌ اخترشناسی‌ غرب‌ افزوده‌ گشت‌ . از آن‌ پس‌ در مغرب‌ زمین‌ نیز ساختن‌ اسطرلاب‌، و بهره‌گیری‌ از نوآوریهای‌ ستاره‌شناسان‌ جهان‌ اسلام‌ رواج‌ یافت‌.
در اینجا نیز تفاوتی‌ سخت‌ چشمگیر میان‌ منجمان‌ مسلمان‌ و اروپایی‌ دیده‌ می‌شود. در حالی‌ که‌ مسلمانان‌ پس‌ از آشنایی‌ با اسطرلاب‌ طی‌ چند دهه‌ به‌ اوجی‌ حیرت‌انگیز در هنر اسطرلاب‌ سازی‌ دست‌ یافته‌، و اسطرلابهایی‌ استادانه‌ ساخته‌ بودند، اروپاییان‌ برای‌ رسیدن‌ به‌ همان‌ نتایج‌ به‌ زمانی‌ دراز در مقیاس‌ چند سده‌ نیاز یافتند.


--------------------
*نام کتابی است در علم ریاضی مشتمل بر دلایل و اصول و اشکال علم هندسه ، تالیف بطلمیوس(ق2م) است و در اصل نام علمی است که به هیئت افلاک و زمین و مقادیر حرکات وکمیت ابعاد و اجرام میپردازد و به زبان یونانی به معنی ترتیب است زیرا که این علم پیش از بطلمیوس به این ترتیب نام این کتاب در اصل مگیست (سونتاکسیس)به معنی «ترتیب عظیم » بود. مترجمان مسلمان آن را با حرف تعریف ، "المجسطی " نامیده اند و همین کلمه ٔ معرب به زبانهای اروپائی رفته و مثلا در فرانسوی الماژست.

**معرب هیپارکوس و نام بزرگترین هیئت شناس باستانی یونان که در نیمه ٔ قرن دوم میلادی میزیسته است.

از مطالب سایت تبیان و آسمان تفتان نیز در تهیه پاورقیها استفاده شد.

[celestial boy]

در مورد تاریخچه ساخت استرلاب مطالب خوبی یاد گرفتم که جا دارد از شما تشکر کنم.
لطفا در مورد چگونگی ساخت استرلاب هم برای من توضیح دهید.

[پیام بهرام پور]

در مورد تاریخچه ساخت استرلاب مطالب خوبی یاد گرفتم که جا دارد از شما تشکر کنم.
لطفا در مورد چگونگی ساخت استرلاب هم برای من توضیح دهید.

دوست عزیزم شما می توانید برای ساخت اسطرلاب به کتاب هایی همچون «اسطرلاب نوشته ی دنی ساووا از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» مراجعه کنید که بنده اطلاعات زیادی از آن ندارم!
اما در رابطه با طرز کار آنها اطلاعات جالبی دارم
در یکی از پیوست های کتابم (الفبای المپیاد نجوم و اخترفیزیک) توضیحاتی در رابطه با اسطرلاب ارائه کردم که امیدوارم مورد توجه شما قرار بگیرد(این بحث به درد بچه های المپیادی خیلی می خوره):
برای دانلود پیوست اسطرلاب کتاب الفبای المپیاد نجوم و اخترفیزیک می توانید اینجا کلیک کنید

[Sunrise]

در مورد تاریخچه ساخت استرلاب مطالب خوبی یاد گرفتم که جا دارد از شما تشکر کنم.
لطفا در مورد چگونگی ساخت استرلاب هم برای من توضیح دهید.

خواهش میکنم!

حتما! واقعا قرار بود که ادامه داشته باشه و به آموزشش هم برسه...

حتما به زودی اضافه میکنم و خب جناب بهرام پور هم زحمت راهنمایی شما رو کشیدند...

به سبب تاخیر به روز کردن این تاپیک عذر میخوام.

[Sunrise]

قبل از ادامه بحث این نکته رو یاد آور می‌شم که در لغت نامه دهخدا ترکیبات مختلفی از نوع نگارش کلمه «اسطرلاب» آورده شده (اسطرلاب. اُسترلاب. اُصطرلاب. سُتُرلاب. سُطُرلاب. صُلاّب)؛ در کتاب کشف الظنون* نوشته شده که: «اصطرلاب کلمة یونانیة اصل‌ها بالسین و قد یستعمل علی الاصل و قد تبدل صاداً لان‌ها فی جوار الطاء و هو الاکثر» یعنی اصطرلاب یک کلمه یونانی است که در اصل با «س» نوشته می‌شود ولی به دلیل مجاورت با «ط» به «ص» تبدیل شده و کثرت استعمال پیدا کرده است. لکن در دائرة المعارف بزرگ اسلامی این کلمه رو به شکل «اسطرلاب» نوشته‌اند و ما هم نظر ایشان را برگزیدیم!
---------------------
کاربردهای اسطرلاب
ایرانیان در ابتدا، از اسطرلاب جهت انجام محاسبات نجومی استفاده می‌کردند.لکن به تدریج در تجهیز و تکمیل آن تلاشهایی صورت گرفت. بدین ترتیب اسطرلاب کاربردهای بسیاری پیدا کرد.

کاربردهای اسطرلاب به دو دستهٔ اصلی تقسیم می‌شود:

کاربردهای نجومی که عبارتند از:
محاسبه ساعات طلوع و غروب خورشید در طی سال.
محاسبه ساعات اوقات شرعی در طی سال.
محاسبه ساعات شب به کمک ارتفاع ستارگان.
محاسبه ساعات روز به کمک ارتفاع خورشید.
محاسبه ساعات طلوع و غروب ستارگان رسم شده بر روی اسطرلاب در طی سال
محاسبه سمت و ارتفاع خورشید در طول روز برای تمام سال
محاسبه بعد و میل ستارگان رسم شده بر روی اسطرلاب
محاسبه فاصله خورشید با زمین و ماه و دیگر ستارگان
محاسبه طول نصف‌النهار و مدار‌ها و خط استوا
محاسبه مکان اجرام آسمانی در آسمان
نمایش آسمان در لحظه دلخواه
تعیین قبله
تعیین جهت
تطبیق تقویم‌ها

کاربردهای عمرانی که عبارتند از:
تعیین ارتفاع نا‌همواری ها
تعیین عرض رودخانه ها
تعیین مقادیر مثلثاتی زوایا
تعیین سمت اجسام
ساخت قنات
بدست آوردن میزان طناب لازم برای یک چاه دارای آب
تعیین سینوس زاویه‌های از صفر تا نود درجه

یکی دیگر از کاربردهای اسطرلاب، طالع بینی بوده‌است.

در دوران‌ ما افراد اندکى‌ از مبانى‌ علمى‌ این‌ دستگاه‌ آگاهى‌ دارند. با اینهمه‌، اسطرلاب‌ به‌ عنوان‌ یک‌ ابزار آموزشى‌، ارزشى‌ را که‌ در سده‌های‌ میانه‌ و دوران‌ رنسانس‌ برای‌ آموزش‌ اصول‌ ستاره‌شناسى‌ داشت‌، از دست‌ نداده‌ است‌.

همچنین ببینید:
http://www.iqna.ir/fa/news_detail.php?ProdID=337074
http://www.astrolabes.org/pages/uses.htm

---------
کتاب «کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون» از کتابهای نفیس و یکی از ماخذ مهم محسوب می‌شود. مؤلف این کتاب: مصطفی بن عبدالله از مشاهیر دانشمندان عثمانی بوده که در میان دانشمندان به: «کاتب چلبی» و «خلیفه» و «حاجی خلیفه» مشهور است. وی در قرن یازدهم زندگی می‌کرده است.

[m.aryayi]

ممنون !!

ممنون ميشم اگه كسي اطلاعات و تصاويري در مورد "اصطرلابِ زورقي" بگذاره

[geologist]

فکر میکنم تصویر زیر نمونه این نوع اسطرلاب باشد. البته مطمئن نیستم.

[sara sadeghian]

ممنون !!

ممنون ميشم اگه كسي اطلاعات و تصاويري در مورد "اصطرلابِ زورقي" بگذاره

اسطرلاب يكي از مهم‌ترين ابزارهاي نجومي است كه هزاران سال پيش براي اندازه‌گيري زوايا و پارامترهاي نجومي و تجزيه و تحليل داده‌هاي نجومي مورد استفاده قرار مي‌گرفته است و يك ابزار چند منظوره بوده كه پيشينيان به عنوان يك كامپيوتر آنالوگ از آن بهره فراوان گرفته‌اند و همچنين امروزه نيز بسياري از ابزارهاي كنوني با الگوبرداري از اسطرلاب ساخته شده‌ است.قديمي‌ترين اسطرلاب در منطقه خوارزم با قدمت 4500 سال در شمال ايران يافت شده است. در الواح بابلي و يافته‌هاي باستان‌شناسي نيز مواردي مرتبط با اين ابزار يافت شده است.
در اسطرلاب زورقي قطعه‌اي به اسم عزاده به شكل زورق به كار رفته كه نام اين نمونه اسطرلاب از همين كلمه گرفته شده است.

ساخت اسطرلاب زورقی در ایران در روزنامه ایران
یکي از کارشناسان رصــدخــانــه دانشــگاه کاشان موفق به ساخت نوعي اسطرلاب منحصر به فرد با نام «اسطرلاب زورقي» شد.
صفايي، پژوهشگر علم نجوم و سازنده اين اسطرلاب با بيان اين مطلب گفت: اسطرلاب زورقي از جنس برنج و با قطر 28 سانتيمتر طراحي و ساخته شده است. وي مهم ترين علامت و ويژگي اين اسطرلاب را کارکردن آن بر اساس حرکت وضعي زمين خواند و افزود: حدود يکهزار سال پيش ايرانيان علاوه بر کروي بودن زمين به حرکت وضعي آن هم اعتقاد داشته اند. سازنده اين ابزار نجومي منحصر به فرد که حدود 9 سال در زمينه اسطرلاب کار مي کند، افزود: در ساخت اسطرلاب زورقي توانسته کاربردهاي زيادي نيز نسبت به نمونه هاي پيشين بر آن بيفزايد. اين ابزار نجومي با طراحي و هزينه شخصي انجام گرفته و تاکنون مشابه آن در ايران ساخته نشده است. اسطرلاب يکي از مهــم تـــرين ابزارهـاي نجومي است که هزاران سال پيش براي اندازه گيري زوايا و پارامترهاي نجومي و تجزيه و تحليل داده هاي نجومي مورد استفاده قرار مي گرفته است و يک ابزار چند منظوره بوده که پيشينيان به عنوان يک کامپيوتر آنالوگ از آن بهره فراوان گرفته اند و همچنين امروزه نيز بسياري از ابزارهاي کنوني با الگوبرداري از اسطرلاب ساخته شده است.

[m.aryayi]

«زورقي» به معني «بيضوي» مي باشد

در اسطرلاب زورقي قطعه‌اي به اسم عزاده به شكل زورق به كار رفته كه نام اين نمونه اسطرلاب از همين كلمه گرفته شده است.

ميشه در اين مورد هم توضيح بديد
در سايت لغت نامه دهخدا هم معني بيضي براي ، زورق و زورقي ذكر نشده بود
كپلر هم اگه رصد هاي چندين ساله تيكو و شاگردانش و رياضيات نبود نمي تونست بيضوي بودن مدار سيارت رو تعيين كنه



و اگه اطلاعات بيشتري در مورد اين اصطرلاب ...

[Sunrise]

در اسطرلاب زورقي قطعه‌اي به اسم عزاده به شكل زورق به كار رفته كه نام اين نمونه اسطرلاب از همين كلمه گرفته شده است.

در سايت لغت نامه دهخدا هم معني بيضي براي ، زورق و زورقي ذكر نشده بود
كپلر هم اگه رصد هاي چندين ساله تيكو و شاگردانش و رياضيات نبود نمي تونست بيضوي بودن مدار سيارت رو تعيين كنه
و اگه اطلاعات بيشتري در مورد اين اصطرلاب ...

من یه کم جستجو کردم ولی چیز خاصی پیدا نکردم جز این که در زبان عربی هم " زورق " به معنای قایق و اینها اومده و من ندیدم که معنای "بیضی" براش آورده باشن. البته باید لغت نامه " العین" رو هم دید ولی نرم افزاری که من دارم مشکل پیدا کرده!

کلا همه جا انواع و اقسام اسطرلاب ها رو نام میبرن ولی در مورد تفاوتهاشون چیز خاصی ذکر نمیشه!
در مورد این اسطرلاب زورقی که یه نوع اسطرلاب مسطح هستش، شاید( حدس من اینه) وجه تسمیه اش به یکی از وجوه افتراقش یعنی "عضاده" به کار رفته در اون و شکل هندسی عضاده مربوط باشه!

این ها رو هم پیدا کردم:

«ابوريحان بيروني در كتاب استيعاب‌الوجوه‌الممكنة في صنعةالاصطرلاب در جريان بررسي روش‌هاي ممكن در ساخت اسطرلاب به معرفي اسطرلاب زورقي ساخته‌ي ابوسعيد سجزي مي‌پردازد.
بيروني در هنگام بحث درباره‌ي اسطرلاب زورقي چنين آورده است :
از ابوسعيد سجزي اسطرلابي از نوع واحد و بسيط ديدم كه از شمالي و جنوبي مركب نبود و آن را اسطرلاب زورقي مي‌ناميد و او را براي اختراع آن اسطرلاب بسيار ستودم . چه اختراع آن برپايه‌ي اصلي است قائم به ذات خود و مبتني بر عقيد‌ي مردمي است كه زمين را متحرك دانسته و حركت روزانه را به زمين نسبت مي‌دهند و نه به كر‌ه‌ي سماوي و بدون شك اين شبهه‌اي است كه تحليلش دشوار و رفع و ابطالش مشكل است. مهندسان و علماي هيأت كه اعتماد و استناد ايشان بر خطوط مسّاحيه است، در نقض آن شبهه چيزي (گفتني) ندارند. زيرا چه حركت روزانه را از زمين بدانند و چه آن را به كره‌ي سماوي نسبت دهند در هر دو حالت به صناعت آنان زيان نمي‌رسد و اگر نقض اين اعتقاد و تحليل اين شبهه امكان پذير باشد موكول به رأي فلاسفه طبيعي‌دان است . »*

«در اين نوع از اسطرلاب كه به صورت مسطح ساخته مي شود، شبكه مربوط به سيستم مختصات سمتي ارتفاعي بر روي صفحه اسطرلاب به صورت تصوير استريوگراف ترسيم مي شود. سپس موقعيت ستارگان و دايره البروج نيز دقيقا مانند طراحي شبكيه اسطرلابهاي معمولي بر روي صفحه اسطرلاب درج مي گردد. و براي تمايز بهتر موفعيت هر ستاره دايره اي دور آن كشيده و نام آن را در كنار آن مي نويسند. لذا اين نوع اسطرلاب فاقد شبكيه يا عنكبوت است. عضاده زورقي شامل يك نوارفلزي است كه قسمت پايين آن بر افق ناظر منطبق است. و يك نوار فلزي در همان صفحه و در امتداد خط وسط السماء از افق صفر درجه تا شمال امتداد مي يابد.»**

alidade=العضادة=عضاده

------------
*
http://www.sampadcity.com/forum/index.php?topic=9848.0
**
http://www.uko.ir/uko_website/fa/mod...howpage&pid=13