باتلاق گاخونی از تالابهای با ارزش و نادری است که در فلات مرکزی ایران و در آستانه کویر قرار دارد. گاخونی به معنی گاوخانه است و گور خونی هم نامیده میشود. ظاهرا به علت وجود تعداد زیادی گورخر در گذشته به این نام معروف شده است.
مساحت گاخونی در حدود 476 کیلومتر مربع است و در 167 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان قرار دارد. حداکثر عمق آن 80 تا 150 سانتیمتر است و در ارتفاع 1470 متری از سطح دریاهای آزاد قرار گرفته است. گاخونی با آغاز فصل سرما پذیرای هزارن پرنده مهاجر است که از شمال به آن ناحیه مهاجرت میکنند و فضای جالب توجهی را بوجود می آورند. اهم این پرندگان مهاجر عبارتند از: کاکایی، آبچلیک، غاز، خودکا، اردک نوک پهن، حواصیل، خاکستری و لک لک.
اهمیت تالاب گاوخونی را می توان به شرح زیر فهرست بندی نمود:
- دارای تولیدات و ذخایر بسیار بالا بیولوژیک است.
- زیستگاه بسیارمناسبی برای آبزیان، حیات وحش و پرندگان مهاجر بومی است.
- فضاهای تفریحی مناسبی دارد.
- از زمینه های پژوهشی و تحقیقاتی برخوردار است.
- مهاجرت پرندگان از نواحی شمالی در فصلهای سرد و یخبندان، و همچنین از نواحی جنوبی در فصلهای گرم به این منطقه، زیبایی جالب توجهی به آن می بخشد.
تالاب گاوخونی که در فاصله 145 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان واقع شده، با وسعت تقریبی 476 کیلومتر مربع و به شکل یک گلابی از شمال به جنوب کشیده شده است که در وسیع ترین قسمتها، طول آن حدود 45 کلومتر و عرضش 35 کیلومتر و بسیار کم عمق بوده به قسمتی که حداکثر عمق این تالاب بیبن 80 تا 120 سانتیمتر میباشد. وسعت، عمق، میزان آب و حتی چشم انداز طبیعی آن وابسته به شرایط اقلیمی حوزه آبریز و میزان کم آبی و پر آبی رودخانه زاینده رود بوده که تنها آبریز دائمی آن تالاب به حساب می آید. شهر ورزنه در فاصله 14 کیلومتری تالاب، نزدیکترین و مهمترین مرکز جمعیتی نواحی اطراف گاوخونی بوده که در ناحبه شمالی تالاب قرار داشته و در سال 1375(ه.ش) ساکنین آن حدود 10000 نفر شمارش شده که در فاصله 11 کیلومتری شرق شهر اصفهان قرار دارد.
راه های مهم دسترسی به گاوخونی به شرح ذیل میباشد:
1- اصفهان- زیار- اژیه- ورزنه- گاوخونی
2- اصفهان- سگزی- کوهپایه- هرند- اژیه- ورزنه- گاوخونی
3- اصفهان- زیار- قارنه- نیک آباد- اژیه- ورزنه- گاوخونی
4- اصفهان- جرقویه(نیک آباد)- خارا- گاخونی
5- یزد- میبد- جاده منتهی به کوههای ندوشن- قلعه خرگوشی- گاوخونی
در سال در فصلهای پاییز و زمستان آوای پر هیاهو و دلنشین صدها هزار پرنده ای که ازسایر نقاط سرد سیر داخل و خارج کشور به تالاب گاوخونی مهاجرت می کنند، در این محل طنین می افکنند. اهمیت این تالاب، تنها به اینکه آنها فقط زمستانی را در آن سپری می کنند، خلاصه نمی شود بلکه دارای اثرات بسیار مفید و موثر اکولوژیکی بر منطقه می باشد.
ارتفاع تالاب از سطح دریاچه به طور میانگین 1470 متر است. از مهمترین ارتفاعات نزدیک به تالاب کوه سیاه (سیاه کوه) با ارتفاع 1725 متر در شمال تالاب و نزدیکترین نقطه مرتفع به تالاب با سیمایی خوش منظره از ساحل دریاچه، کوه «هزارخانه» با ارتفاع 1972 متر است که در غرب تالاب بوده و از کوه «ندوشن» نیز با بالاترین ارتفاع به میزان 2190 متر در چهل کیلومتری شرق تالاب، می توان نام برد
بدلیل شوری خاک در محدوده اطراف تالاب تا شعاع چند کیلومتری از تالاب لایه ای از نمک سطح خاک را فرا گرفته و امکان هر نوع رویش های گیاهی رااز میان برده است. بررسی سیر میانگین حداقل دما نشان می دهد که سه ماه از سال دما به زیر صفر رفته و تا 5/5- درجه سانتیگراد نزول می کند و حداکثر دما حاکی ا آن است که میانگین دما حداکثر تا 8/27 درجه سانتیگراد سیر صعودی دارد و در تیر ماه به نهایت خود می رسد. دهه دوم اردیبهشت تا دهه اول خرداد و هچنین دهه دوم مهر ماه تا دهه اول آبان ماه در طول روزها دما مناسب است و از دهه دوم آبان تا دهه اول فروردین هوا سرد است. از ده دوم خرداد تا دهه اول مهر ماه نیز روزها گرم می باشند.
این منطقه طبیعت بسیار زیبایی داشته و از قدر 4.9 و گاها تا 6.2 در آن قابل رؤیت است.